John Heartfield, Bürger Schippel (Citizen Schippel), 1955 © The Heartfield Community of Heirs / VG Bild-Kunst, Bonn 2020 Akademie der Künste, Berlin.
Van 13 februari t/m 30 mei 2021 toont Museum de Fundatie een groot overzicht van John Heartfield (1891-1968). Zijn enorm krachtige beeldtaal gecombineerd met het podium dat hij kreeg in zijn tijd, maakt hem een ‘influencer avant la lettre’. Heartfield wilde met zijn fotocollages het grote publiek mobiliseren tegen fascisme en oorlog en bereikte dat onder meer via de covers die hij maakte voor het blad Arbeiter Illustrierte Zeitung (AIZ). De tentoonstelling John Heartfield – Fotografie plus Dynamiet is een samenwerking met de Akademie der Künste, Berlijn.
Nu influencers, fake nieuws, populisme en haatzaaierij via social media onze communicatie kleuren, is Heartfields werk actueler dan ooit. Het heeft niets aan kracht ingeboet. Zijn beeldmanipulaties staan vol satire, kritiek en propaganda. Kort na de Eerste Wereldoorlog werd hij lid van de KPD, de communistische partij van Duitsland. Shockeren zat hem in zijn bloed en hij wist in de Republiek van Weimar in opdracht van de KPD een onwaarschijnlijk krachtige propagandataal te ontwikkelen. Als we nu naar Heartfield kijken zien we enerzijds een getalenteerde artistieke avant-gardist en anderzijds een kunstenaar die partijdig was in het politieke debat en stevig propaganda bedreef.
John Heartfield, geboren als Helmut Herzfelde in 1891 in Berlijn, stond met George Grosz aan de wieg van de Berlijnse Dada. De Tabula Rasa die de Eerste Wereldoorlog had veroorzaakt en het moreel failliet van Europa hadden hun weerslag in het anarchisme van Dada, waarbij de Berlijnse tak van deze Europawijde beweging al snel het communisme omarmde. De artistieke samenwerking met Grosz leidde in 1916 tot de door hen geclaimde uitvinding van de fotomontage: het samenvoegen van fotofragmenten om op die manier nieuwe betekenissen te creëren. Dit fungeerde in eerste instantie als een typisch dadaïstisch middel om te shockeren en te provoceren, maar werd door Heartfield in de jaren twintig doorontwikkeld tot een uiterst effectief propagandamiddel; de schaar als wapen in de klassenstrijd. Heartfield bereikte zijn hoogtepunt met zijn fotomontages die vanaf 1930 op de cover van de AIZ komen. Dit weekblad betwistte het door de communisten gevoede informatiemonopolie van de alomtegenwoordige burgerlijke pers en, sinds 1933, de nationaalsocialisten. De fotomonteur bereikte op deze manier een massapubliek.
Het werk van Heartfield beweegt zich op het snijvlak van autonome kunst en engagement. Het laat zien hoe beeld kan functioneren als overtuigende drager van politieke statements én het is mateloos boeiend vanwege de enorme originaliteit en esthetiek. Het werk van Heartfield is als dynamiet: het maakt stuk en breekt open om ruimte te scheppen. De nagalm van zijn dynamiet is nog steeds hoorbaar. Want Heartfield bepaalde niet alleen in hoge mate het idioom van de kunst van zijn tijd, nog steeds is digitaal retoucheer-, knip- en plakwerk in Photoshop essentieel in de massamedia.
Heartfield heeft in de politiek-activistische jaren 60, 70 en 80 van de vorige eeuw vele kunstenaars beïnvloed. Museum de Fundatie wil een nieuwe generatie kunstenaars met het werk van Heartfield laten kennismaken en hen laten spelen met de propagandakracht van kunst. Een toepassing die al zo oud is als de kunst, maar die sinds de romantiek de autonomie naast en zelfs boven zich heeft gekregen. Museum de Fundatie ziet een belangrijke rol voor de kunst bij het aangaan van de maatschappelijke uitdagingen van nu. Heartfield zou daarbij een inspirator kunnen zijn. Museum de Fundatie werkt hierin samen met de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht en ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten om naast de tentoonstelling jonge makers met baanbrekende visuele communicatie te prikkelen ideologische kunst te maken. Heartfield in de Fundatie wordt een discussieplatform en zal nieuwe beelden en ideeën genereren. Met de expositie haken we optimaal aan op de verkiezingen voor de Tweede Kamer op 17 maart 2021.
De tentoonstelling is zeer omvangrijk. We laten zijn hele oeuvre zien: van boekomslagen en politieke advertenties tot decorontwerpen, fotografie en animatiefilms. Er zijn werken die voor het eerst getoond worden, waaronder drukwerk, tekeningen en artefacten uit Oost-Azië die dienden als inspiratiebron voor zijn werk. Het is een verhaal van grote persoonlijke moed en een reuzentalent om datgene te verbeelden wat het voorstellingsvermogen van zijn tijdgenoten ver te boven ging.
John Heartfield – Fotografie plus Dynamiet past uitstekend in de reeks tentoonstellingen bij Museum de Fundatie over het interbellum en de DDR, zoals ‘Dans op de vulkaan – Kunst en leven in de Republiek van Weimar’ (2013) en de overzichtstentoonstellingen van Werner Tübke en Wolfgang Mattheuer (2017), met Bernhard Heisig grondleggers van de Leipziger Schule.